عمران و محیط زیست و ارتباط بین آنها

عمران و محیط زیست و ارتباط بین آنها

چکیده

در این مقاله سعی شده با تعریف علم مهندسی عمران- محیط زیست به ارتباط بین رشتههای عمران ومهندسی محیط زیست پرداخته شود. از آنجا که پروژههای مرتبط با رشته مهندسی عمران در سه شاخه راه (حمل و نقل، ترافیک و...) آب و فاضلاب و سازه (فولادی، بتنی، نیمه مسلح و...) قابل طرح است و نیز با توجه به اهمیت ارزیابی زیست محیطی جایی که میخواهیم در آن پروژه عمرانی خود را اجرا کنیم و که باعث بوجود آمدن علمی تحت عنوان همچنین تأثیرات پروژه، بر روی محیط زیست؛ لذا در این مقاله کوشش خواهد شد که به تأثیرات منفی پروژه های عمرانی که بدون ارزیابی زیست محیطی اجرا می شود، پرداخته شود تا با ارائه راهکاری مناسب تأثیرات منفی پروژههای عمرانی را بر محیط زیست، کاهش دهیم لذا در این مقاله به مباحثی همچون آلودگی هوا بر اثر طراحی و انتخاب نادرست شهرها و گسترش آنها، حمل و نقل و تأثیرات آن بر محیط زیست، برداشت بیرویه شن و ماسه از بستر رودخانهها و تأثیر آن بر محیط پیرامون خود، آلودگی صوتی ناشی از قطارها و ماشینها که خود بر می گردد به انتخا ب محل نادرست (بدون ارزیابی) برای کشیدن ریل و جاده، پرداخته شده است.

واژههای کلیدی: عمران، محیط زیست، آلودگی، ارزیابی

١- مقدمه

در کشورهای جهان سوم ما بارها کلمه توسعه را از زبان دولتمردان آن کشورها میشنویم که بیشتر مفهوم آن توسعه عمرانی، اقتصادی، صنعتی و غیره است ولی آنچه که ما در مورد آن بحث خواهیم کرد توسعه عمرانی و اثرات آن بر محیط زیست است شده است. که در این علم بر لزوم Civil and environmental engineering  برنامه ریزی زیست محیطی برای احداث پروژههای عمرانی تأکید می شود.

مفهوم کلی برنامهریزی زیست محیطی عبارت است از تلاشهایی که در جهت تعادل و هماهنگی فعالیتهای انسان در محیط زیست صورت می گیرد. این فعالیتها عمدتاً بصورت برنامههای آبادانی و ساختمانی است که انسان به نفع خود ایجاد نموده و به این شکل برنامهریزی محیط زیست در نهایت می بایست اثرات منفی این تأسیسات و فعالیتها را بر محیط طبیعی خنثی نماید و این در حالیست که بسیاری از ناظران اظهار نگرانی می نمایند که علاقه انسان به توسعه صنعتی و اقتصادی منجر به خساراتی به محیط زیست می گردد که در نتیجه این تغییرات و نیز در اثر کاهش سریع منابع طبیعی، اجتماعات انسانی از هم فرو خواهد پاشید. و همچنین ایجاد هرگونه تغییر در نوع استفاه از زمین و طبیعت اطراف منجر به ایجاد تغییرات نامطلوبی در محیط زیست می گردد. وظیفه برنامه ریزان محیط زیست اتخاذ تدابیری است که تأثیر منفی این تغییرات را به حداقل کاهش دهد. که برای رسیدن به چنین هدفی برنامهریزان دو مفهوم عمدتاً زیربنایی را باید مورد استفاده قرار دهند اول اینکه هرگونه تأسیسات عمرانی که در یک منطقه بنا می گردد، دارای نیازمندیهایی است که بنا بر مختصات طبیعی مناطق تعیین می گردد. مثلاً مناطقی که از نظر زمین شناسی مهندسی دارای استحکام چندانی نمی باشند برای تأسیسات سنگین صنعتی نامناسب تشخیص داده می شوند و یا زمین هایی که در معرض سیلاب هستند برای احداث منازل مناسب نمی باشند و یا در محلهایی که اکثر اوقات مه آلود می باشند برای احداث فرودگاهها نامناسب هستند و اصل دوم اینست که تأسیسات عمرانی که در مجاورت یکدیگر ساخته می شوند به نسبتهای مختلف با هم سازش نشان نمی دهند. مثلاً احداث منازل در کنار فرودگاهها و کارخانجات بدلیل آلودگی هوا و صوت نابخردانه است. البته پیشرفت تکنولوژی و دانش می تواند این هم زیستیها را افزایش دهد. در ادامه ما قصد داریم ضمن معرفی شاخههای عمران اثرات هر یک از آنها را بر محیط زیست پیگیری کنیم. با توجه به علم عمران می توان شهر را مجموعهای از سازههای عمرانی تعریف کرد که جمعیت انسانی در آن به فعالیت روزمره خود مشغول است. این سازه های عمرانی عبارتند از خان هها که حجم عظیمی از شهرها را به خود اختصاص داده، فرودگاهها، ایستگاههای قطار و مترو، تأسیسات آب و برق و گاز که معمولاً در حومه شهر مستقر هستند کشتارگاهها و غیره که همه آنها می توانند اثراتی را بر محیط زیست اطراف خود بگذارند. یک شهر مدرن با جمعیت حدود یک میلیون نفر در روز حدود و این (Wolman 5٠٠ تن فاضلاب، ٢٠٠٠ تن زباله خانگی و ٩5٠ تن گاز و ذرات ریز را وارد اتمسفر می سازد (1965 / ٠٠٠

خود یکی از عوارض نامطلوب شهرها و مهمترین آنهاست زیرا بعضی از مواد زائد باعث ایجاد نارسایی و مشکلات بهداشتی برای انسان و محیط زیست شده، و عامل اکثر بیماریهای عفونی و انگلی می باشند پس در طراحی یک شهر سیستم دفع زباله و فاضلاب از اهمیت اول برخوردار است.

٢- آلودگی هوا در شهرها

فضای شهرها ظرفیت لازم برای پاکسازی و تصفیه هوای خود را داراست و این ظرفیت از آنجا تحلیل می شود که هوای گرم

حاوی مواد آلاینده. بدلیل سبکی بالا رفته و هوای خنک و تمیز اطراف شهر جای آن را می گیرد. حال اگر یک جبهه هوای

ساکن و گرم در بالای آسمان شهر قرار گیرد این مکانیزم کارایی خود را از دست خواهد داد که به آن حالت وارونگی می گویند این حالت بیشتر در شهرهای بزرگی که در دره ها احداث شدهاند اتفاق م یافتد که توجه به این مسئله می تواند از تکرار فاجعه های زیست محیطی که در سال ١٩٣٠ در بلژیک و همچنین در شهر دنورای پنسیلوانیا در سال ١٩4٨ اتفاق افتاد جلوگیری کند. البته این حالت در فضاهای باز هم اتفاق میافتد و این در حالیست که در زمستان، هوای نزدیک به زمین به سرعت حرارت خود را از دست بدهد و حالت وارونگی نمود پیدا کند.

٢ منابع آلوده کننده هوای شهرها -١

١- انواع مختلف حمل و نقل

٢- احتراف در منابع ثابت (نظیر حرارت مرکزی ساختمانها نیروگاههای حرارتی با سوخت فسیلی)

٣- کارخانجات صنعتی

4- سوزاندن زباله

٣- آلودگی صوتی ناشی از توسعه شهرها

پیامدهای زیانبار آلودگی صوتی بر انسان به صورت مستقیم و در کوتاه مدت پدیدار نمی شود. بلکه در دراز مدت مستقیماً بر دستگاه عصبی انسان اثر گذاشته و پیامدهای منفی آن بروز می کند از جمله بزرگترین منبع تولید این آلودگی، صنعت است.

این خود در طراحی کلان شهرها می تواند مورد توجه قرار گیرد تا مراکز صنعتی حتیالامکان دور از محل زندگی انسان باشد.

از دیگر عوامل آلودگی صوتی می توان هواپیما را نام برد که احداث خانه ها در نزدیکی فرودگاهها می تواند انسان را بیش از پیش در معرض این آلودگی قرار دهد. البته این آلودگی نه تنها انسان، بلکه شامل حیوانات نیز می شود بطوریکه دانشمندان فرانسوی کشف کرده اند که غرش هواپیما موجب فقدان موقت حس در زنبور عسل می شود و آن را از فعالیت باز می دارد و یا اینکه شکستن دیوار صوتی توسط جت باعث تلف شدن جوجه های پرندگان می شود.

٣ نقش بزرگراه در آلودگی صوتی -١

آلودگی صوتی در بزرگراهها به مراتب بیشتر از سایر خیابانهای شهری می باشد و از آنجا که به صفر رساندن آلودگی صوتی در اطراف بزرگراهها غیرممکن است باید با یک سری ارزیابی، نقاط دارای آلودگی را شناسایی و با انجام راه حلهایی که در زیر

آمده است حتیالامکان آن را برطرف نمود.

١- ایجاد منطقه حایل

٢- استفاده از گیاهان

٣- احداث خاکریز سبز

4- ایزوله کردن ساختمانها

٣ راهحلهای مقابله با آلودگی صوتی - ٢

١- جدا سازی مناطق صنعتی پرسروصدا از مناطق مسکونی.

٢- استفاده از سدهای طبیعی همچون درخت در برابر صوت.

٣- افزایش حریم جادهها و دور بودن از مناطق مسکونی.

4- اولویت در ساخت پلها و استفاده از مترو جهت تردد وسائط نقطه.

5- احداث فرودگاهها در خارج از شهر.

6- از تردد وسائط نقلیه در مرکز شهرها جلوگیری به عمل آید و یا با اتوبوس و مترو جایگزین شود.

4- بهینه سازی پایدار ساختمان

بهینه سازی پایدار ساختمان، روندی اجرایی است که هدف نهایی آن بهرهوری در محیط. انرژی و سرمایه در ساختمان است.

این هدف با کاربرد روشهای افزایش کارایی انرژی و استفاده از مصالح سازگار با طبیعت و طراحی های چند جانبه برای بهرهوری

از انرژی و طراحی بهینه فضای داخلی و خارجی ساختمانها تحقق مییابد. اجرای این طرح باعث صرفهجویی در مصرف انرژی، بازیافت زباله و بازیافت مصالح و کاهش هزینههای نگهداری ساختمان می شود که اثرات زیست محیطی آن بدین قرار است:

١- کاهش مصرف انرژی و استفاده از انرژیهای طبیعی مانند باد و خورشد

٢- ذخیرهسازی انرژی

٣- تطبیق ساختمان با محیط در چارچوب قواعد طراحی، نماسازی، منظره سازی و...

4- سالم سازی هوا و آب در محیط

5- دفع صحیح فاضلاب

6- بهینهسازی کاربرد انرژی الکتریکی

٧- کاهش ضایعات و اصلاح سیستم دفع زباله و بازیافت آن

٨- حذف مصالح و مواد مضر برای انسان و محیط در فضای ساختمان

٩- قابل بازیافت ساختن مصالح ساختمانی.

5- اثرات استخراج شن از رودخانه

شن و ماسه از جمله فراوانترین و ارزان ترین مصالح ساختمانی هستند که بیشترین کاربرد را در پروژههای عمرانی دارند. شنها و ماس هها را از معادن مختلف برای پروژههای عمرانی تهیه می کنند از جمله این معادن می توان به کوهها و بستر رودخانه ها

اشاره کرد. شن و ماسهای که از کوهها استخراج می شود بصورت شکسته مورد استفاده قرار می گیرند و شن های رودخانهای را اصطلاحاً نشکسته یا گردگوشه مینامند. که این شنها با درصدهای مختلف با اختلاط بتن مورد استفاده قرار می گیرد. حال نکته اینجاست که آیا استخراج شن و ماسه از رودخانهها و کوهها تأثیری بر محیط زیست دارد یا خیر؟ برداشت رسوبات آبرفتی از بستر رودخانه ها موجب تغییرات مورفودینامیکی می شود. این تغییرات محدود به محل استخراج نیست بلکه کیلومترها بالاتر یا پایین تر از آن ظاهر می شود که کاهش یا ناپایداری لایه زیرین بستر و داخل شدن ذرات ریز در محیط آبی همراه با بروز فرسایش اضافی، از جمله این تغییرات است. بروز تغییرات در محیط زیست سبب دگرگونی ترکیب وتعادل جمعیت زیستمندان آبزی شده و در نتیجه باروری و کارکردهای اکوسیستم را تغییر می دهد. بهره برداری شن و ماسه مثل تخلیه هر پسابی نوعی آلودگی بشمار میرود. اختلال در تعادل بیولوژیکی رودخانه در اثر برداشت شن و ماسه از بستر آن دارای دو اثر بنیادی است.

١- تغییر در الگوی جریان طبیعی آب در نتیجه تغییر و دگرگونی در مقطع طولی و عرضی رودخانه بدلیل عمیقسازی بستر و تشدید فرسایش.

٢- افزایش بار محیط زیست با مواد رسوبی معلق در نتیجه آب مورد استفاده در شستشوی شن و ماسه و همینطور عملیات بهره برداری از شن و ماسه.

6- حمل و نقل

حمل و نقل آثار متفاوت وسیعی از قبیل آلودگی هوا، آلودگی صدا حاصل از تردد جادهای بر محیط زیست وارد می سازد. پس توجه به این نکته که در علم راهسازی رشته عمران، توجه به ارزیابی های زیست محیطی علاوه بر محاسبات مربوط به راهسازی و مقدم بر آن می تواند ضایعات زیست محیطی را به طور چشمگیری کاهش دهد. که نمونه بیتوجهی به این نکته (ارزیابی زیست محیطی قبل از اجرای پروژه) در پروژه آزاد راه تهران شمال کاملاً به چشم میخورد و این کار تا آنجا ادامه پیدا می کند که مسئولان پ روژه، سود مادی خود را بر محیط زیست ترجیح داده و جادهای را می سازند که آغاز به کار شدن آن مرگ جنگلها و حیوانات آن را در شمال تهران تسریع میبخشد. حال با این مقدمه حمل و نقل را بطور عام به چند دسته تقسیم کرده و در مورد آن توضیح میدهیم.

6 حمل و نقل دریایی -١

در این نوع حمل و نقل ما از ضایعات حاصل از تردد کشتیها که بر آبهای منطقه می گذرد چشمپوشی کرده و فقط به آنچه که مربوط به رشته عمران و ساخت تأسیسات بندری در کنار ساحل است اشاره می کنیم. در این نوع حمل ونقل برای احداث ساختارهای زیربنایی بنادر شامل اسکله، ساختمانها، انبارها، تأسیسات و غیره باز هم ارزیابی زیست محیطی منطقهای که در آن بندر را احداث می کنیم مقدم است بر محاسبات اولیه عمرانی که شامل آزمایشات مکانیک خاک، زمین شناسی و نقشهبرداری است. با توجه به این نکته که محل احداث بندر با فاصله نسبت به حیات انسانی و حیات وحش باشد. و نزدیک به اماکن تفریحی و جنگلهای مانگرو که از ارزش زیست محیطی در سطح جهانی برخوردار هستند، نباشد. در ضمن محل احداث بندر نباید جایگاه تخم ریزی و آشیانه گزینی پستانداران نادر دریایی باشد.

6 حمل و نقل هوایی -٢

مسافرت با هواپیما بدلیل امنیت در جوامع پیشرفته و آسایش و همچنین صرفه جویی در وقت بهترین گزینه در سفرهای طولانی می باشد. پس با توجه به این تفاسیر باید فرودگاهها را آن گونهای طراحی کرد که هیچ خطری برای محیط زیست

انسانی و جانوری نداشته باشد.

از جمله عواملی که در طراحی فرودگاهها باید مورد توجه قرار گیرد، مکان احداث فرودگاه می باشد. که حتی الامکان به دلیل آلودگی زیاد صوتی باید دور از محیط زیست انسانی و با فاصله نسبت به محل زندگی جانوران و حیوانات باشد. زیرا احداث فرودگاهها در مکانهایی که در معرض مهاجرت پرندگان قرار دارند، باعث برخورد این پرندگان با هواپیما می شود و بعضاً خسارات جبران ناپذیری را به انسان وارد می کند و دیگر نکته این است که فرودگاهها بدلیل مکانهای وسیع خود و بودن

علفزارها در حاشیه آن، جایگاه مناسبی برای پرندگان است که برای فراری دادن آنها، معمولاً حدود 5 دقیقه قبل از پرواز هواپیما، صدای پرندگان ترسانده شده را که قبلاً ضبط نمودهاند، بوسیله بلند گوههای اطراف باند پخش می کنند که این روش متداولترین روش در فراری دادن پرندگان از فرودگاهها است. پس با توجه به آنچه که گفته شد، قبل از احداث یک فرودگاه باید ارزیابیهای زیست محیطی بدقت انجام پذیرد نه آن که صرفاً بخاطر صرفهجویی در مسائل مادی، فرودگاهی را طراحی کرد.

6 حمل و نقل جادهای -٣

تأثیرات جادهای بر روی محیط های طبیعی را از لحظه بر زمین زدن کلنگ و یا امروز با حرکت کردن چرخهای بلدوزر می توان مطالعه نمود. کلنگ ها در مناطق طبیعی و در دل طبیعت (اغلب بکر) زمین زده می شود. منطقه ای که تا دیروز محل زندگی گروههای وحوش بود، به ناگاه مورد هجوم دهها وسیله سنگین راهسازی قرار گرفته و موجب وحشت و فرار تمامی جانواران می شود. فشرده شدن خاکها بوسیله ماشین آلات سنگین راهسازی از طرق گوناگون موجب تخریب زیست گاههای طبیعی می گردد. مثلاً جانوران زیادی، روزها برای فرار از گرما بدرون تونلهای زیرزمینی رفته و شبها فعالیت و شکار خود را آغاز می کنند و همچنین بسیاری از گیاهان یک ساله که وجود آنها برای جانوران مفید است، بذر خود را در دل خاک کاشته که با

فشرده شدن خاک، رطوبت کافی به این بذرها نرسیده و این بذرها هیچگاه شکوفا نمی شود. جادهها گرچه موجب اتصال دو نقطه و دو شهر به هم می شوند ولی از نظر زیست شناسی موجب جدایی بیولوژیکی دو طرف جاده می شوند. که برای کاهش منفی اثرات احداث جادهها، خوشبختانه علم اکولوژی راه ح لهای زیادی را ارائه می دهد که با توجه به آن می توان بهترین منطقه را از نظر زیست شناسی برای احداث جادهها انتخاب کرد.

6 حمل و نقل ریلی -4

مهمترین مسألهای که افراد ساکن در مجاورت خطوط راه آهن با آن دست به گریبانند موضوع آلودگی صوتی است. صدای ناشی از قطارهای مغناطیسی در سرعتهای خیلی زیاد آنقدر بالاست که می تواند اثرات خطرناک زیست محیطی را بر مناطق مسکونی بر جای گذارد. پس قبل از احداث خطوط راه آهن باید تراکم انسانی، حیوانی و گیاهی آن منطقه را مورد ارزیابی قرار داده تا خط آهن ما کمترین تأثیر نامطلوب را بر محیط زیست داشته باشد و جان انسانها و حیوانات را به خطر نیاندازد.

ملاحظات اکولوژیکی برای احداث راهها

تأثیر جاده بر زیستگاههای مجاور تأثیر بر کیفیت آب

مشورت با سازمان

حفاظت محیط

زیست

آیا منطقه حفاظت

شده تحت تأثیر جاده

قرار خواهد گرفت

مشورت با سازمان

جنگلها و مراتع

مشورت با

سازمان حفاظت

محیط زیست

جمعآوری اطلاعات در مورد کلیه

مناطقی که تحت تأثیر قرار

خواهند گرفت

مشورت با سازمان

حفاظت محیط

زیست

آیا گونه های حمایت

شده و در معرض خطر

تحت تأثیر خواهند بود

آیا منطقه از نظر محلی

حائز اهمیت (زمین

شناسی و یا حیات

وحش) می باشد

مشورت یا

سازمانهای

مربوطه

ارزیابی اطلاعات- محدودیتهای

زیست محیطی را مشخص کنید

بررسی راههای تخفیف اثرات سوء بررسی امکان سنجی ادغام طرح

انجام بررسیها و مطالعات بیشتر در

صورت لزوم

ادغام طرح با سایر تأسیسات و

عوارض زمینی موجود (مانند بناهای

باستانی) و غیره

طراحی جاده را آغاز نمائید

جدول ١- ملاحظات آکولوژیکی برای احداث راهها ١

1 - فصلنامه علمی سازمان حفاظت محیط زیست - بهار ٧6 - صفحه 5

جدول ٢- آلودگی در حمل ونقل ١

حمل و نقل هوائی حمل و نقل جادهای حم ل ونقل از طریق راهآهن حمل و نقل دریائی و آبهای

داخلی

از گازهای

آلودگی هوا، گازهای گلخانه ای و اثرات

تقلیل لایه ازن در آتمسفر فوقانی ناشی

NOX

ذرات و (Co,HC, NOX) آلودگی هوا

سرب، آلودگی جهانی

مواد افزودنی به سوختهای فسیلی مانند

(CFCS.CO2)

هوا

تغییر و تبدیل سفرههای آبی رژیم

رودخانهها و زهکشی دشتها برای

ساختمان فرودگاهها

آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی توسط

هرز آبها، تغییر و تبدیل سیستمهای آبی بر

اثر احداث جاده

تخلیه آب موازنه، نشت نفت و غیره،

تغییر و تبدیل سیستم های آبی جهت

احداث بنادر و کانالها و لایروبی

منابع آب

اختصاص زمین برای فرودگاهها و سایر

امکانات و تأسیسات

اختصاص زمین برای ایجاد جاده و استخراج

مواد ساختمانی جادهها، خاکبرداری،

زیرسازی

اختصاص زمین برای ایجاد مسیرهای

مستقیم و ایستگاهها و امکانات و

تأسیسات متروکه

اختصاص زمین برای ایجاد تأسیسات و

امکانات بنادر متروکه و کانالها منابع زمین

پس ماندههای خدمات حمل و نقل

هوائی

رها کردن و تخریب و ریختن نخالههای

ساختمانی مربوط به جادهها و پس

ماندههای سرویسهای خدماتی و روغن

سوخته

خطوط متروکه و تجهیزات و انبار وسائل

اسقاطی کشتیها و هواپیماهای خارج از رده مواد زائد جامد

تلفات جانی، صدمات و زیانهای مالی

ناشی از حوادث پروازهای هواپیماها

تلفات جانی، صدمات و زیانهای مالی از

حوادث، جادهها، خطر حمل و نقل مواد

خطرناک، خطر شکستگی ساختمانهای

قدیمی و فرسودگی تسهیلات جادهها

خارج شدن قطارها از خط و تصادم

قطارهای باربری حامل مواد خطرناک

انباشتن مواد سوختی- حمل و نقل مواد

خطرناک خطرات و تصادفات

صدای اطراف فرودگاهها

صدا و ارتعاشات ناشی از خودروها،

موتورسیکلتها و کامیونها در شهرها و در

مسیر جادههای اصلی و بزرگراهها

صدا و ارتعاشات اطراف ایستگاهها و

مسیر خطوط راهآهن صدا

تفکیک و تخریب محله های مسکونی

زیستگاههای حیات وحش مجاور و مزارع،

تجمع و شلوغی بیش از حد

تفکیک و تخریب مناطق مسکونی و

مزارع و زیستگاههای حیات وحش مجاور سایر آثار

٧- آب و فاضلاب

در کشور ما مسأله کمبود آب از گذشته های بسیار دور وجود داشته و با توجه به احتیاج روزافزون به آن حتی در برخی از نقاط به صورت عاملی مانع رشد و پیشرفت کشاورزی، صنعتی و حتی اجتماعی شده است و آلوده نمودن آب و خاک خیانتی بزرگ به نوع بشر و موجودات زنده می باشد. با توجه به این موضوع، اهمیت حفاظت از آب و خاک بیش از پیش نمود پیدا ک رده و قسمت عمده این حفاظت، بر عهده مهندس عمران گذاشته شده تا با ارزیابی محل پروژه قبل از اجرا وظیفه خود را در قبال این نعمت خدادادی و آیندگان به خوبی به انجام رسانیم.

یکی از عواملی که می تواند بیشترین زیان را به آب و خاک رسانده و محیط زیست را به خطر اندا زد فاضلابها اعم از خانگی و صنعتی و... هستند که وجود آنها و رها ساختن آن بدون هیچگونه پیش تصفیه می تواند اثرات زیانباری را به دنبال داشته باشد و حتی منجر به یک فاجعه زیست محیطی گردد. فاضلاب ها و مدفوع انسانی، هر دو در کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرند و بالتبع انسانها و موجوداتی که با آن در تماس هستند ممکن است به انواع بیماریهای عفونی و انگلی مبتلا شوند. این اثرات محدود به تماس مستقیم با فاضلاب و پسابهای خانگی و صنعتی نیست، بلکه اثرات غیرمستقیم دیگری هم به حیات انسانی و

جانوری می گذارد که مهمترین آنها آلوده کردن آبهای سطحی و زیرزمینی است. به عنوان مثال در شهر کرمان سفره آب زیرزمینی در حد فاصل کرمان - ماهان موجود است که آب قابل شرب مردم کرمان از آنجا تهیه می شود. حال در هنگام ساخت

کشتارگاه کرمان بدلیل عدم ارزیابی زیست محیطی و استفاده از نظرات یک کارشناس محیط زیست، این سازه را درست در روی سفره آب زیرزمینی ساختهاند و با توجه به نکات غیربهداشتی و رها کردن پساب آن در زمینهای اطراف کشتارگاه چه بسا آب کرمان سالهاست آلوده بوده و حتی تصفیه خانهها هم نمی تواند بخوبی آن را انگل زدایی کند نمونه این مسأله در شهر 1٧- صفحه ٢5 - فصلنامه علمی سازمان حفاظت محیط زیست پاییز -5 بندرعباس مشاهده می شود که پساب کشتارگاه و فاضلابهای خانگی بدون هیچ طرحی جامع برای کنترل آن و همچنین بدلیل شرجی بودن هوا و نامناسب بودن لوله های فاضلاب در آن آب و هوا و نشت کردن فاضلاب، پسابهای صنعتی و خانگی و کشاورزی به سمت دریا هدایت شده و باعث آلودگی خلیج فارس و دریای عمان می شود. پس یک مهندس عمران در تیم

ساختمانیاش مخصوصاً در پروژه های صنعتی که پسابها آلوده به مواد شیمیایی هستند باید یک کارشناس محیط زیست داشته باشد تا با ارزیابی محل مورد نظر بهترین گزینه با کمترین اثر بر محیط زیست را انتخاب کند. البته وجود تصفیه خانه های مجهز می تواند فاضلابها را برای مصارف غیر از آشامیدن برای شستن ظروف در خانه ها و مصارف صنعتی، بازیابی و به چرخه باز گرداند. این مسأله در کشور ما با توجه به کمبود آب و خشکسالیهای اخیر متروک مانده و کمتر کسی به این کار پر سود فکر می کند ولی در کشورهای اروپایی این کار از مرحله آزمایش گذشته و وارد مرحله اجرا در سطح کشور شده است.

٧ شیرابههای ناشی از محل دفن زباله - ١

یکی از مشکلات اساسی محلهای دفن بهداشتی زباله، تولید شیرابه های ناشی از زباله می باشد که با توجه به مطالعات انجام شده در آمریکا و کانادا این شیرابه ها منجر به آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی شده و محیط زیست را به خطر میاندازد. برای جلوگیری از نفوذ این شیرابه راههای مختلفی ارائه شده که یکی از این راهها ایجاد سیستمهای نفوذ ناپذیر و زهکشی محل دفن زباله می باشد. در این روش دو سیستم اصلی در زهکشی شیرابه کار می کنند که عبارتند از:

١- زهکش زیرین

٢- زهکش محیطی

سیستم زهکش زیرین قبل از پر کردن محل دفن ساخته می شود و تشکیل شده از یک سیستم زهکشی که شیرابه را از کف محل دفن خارج می سازد و سیستم محیطی دور لبه های درپوش محل دفن و برای کنترل نفوذ و نشت به داخل محل دفن پس از پر شدن آن ساخته می شود. سیستم زهکشی زیرین، برای سادگی ممکن است تشکیل شده باشد از یک لایه زهکشی با مواد دان های و نفوذ ناپذیری زیاد و لوله های سفالی جهت زهکشی و جمعآوری جریان هدایت شده در داخل محیط زهکشی که افقی حرکت می کند. در زیر این لایه یک لایه با نفوذ پذیری ناچیز قرار دارد که برای جلوگیری از حرکت عمودی شیرابه عمل می کند و با شیبدار ساختن این لایه می توان به حرکت افقی شیرابه درون لایه زهکش دست یافت. هنگامی که شیرابه ها به سیستم جمعآوری می رسد ابتدا به سمت پایین لایه زهکشی حرکت کرده و به سطح بالایی لاینر برخورد می کند، سپس شیرابه شروع به جمع شدن روی سطح بالایی لاینر نموده و فضای خالی بین خلل و فرج لایه زهکشی را پر می کند و اثر شیب جریان افقی شیرابه در داخل لایه زهکش شروع و به سوی لوله های جمع آوری شیرابه میرود و از طرف دیگر شروع به نفوذ در داخل لاینر غیراشباع می کند.

٧ راههای جلوگیری از نشت شیرابه به داخل آبهای زیرزمینی -٢

١- با جلوگیری از نفوذ آب به داخل توده زباله، میزان شیرابه را به حداقل میرسانیم.

٢- شیرابه تولید شده توسط یک سیستم زهکشی جمعآوری و به خارج هدایت شود و سپس در یک سیستم مناسب، تصفیه و قابل دفع گردد.

٣- در صورت باقی ماندن شیرابه، در برابر نشت از آن محافظت شود.

٨- سدها و اثرات زیست محیطی ناشی از آن

حال با توجه به آنچه که تا کنون گفته شد، به عنوان نمونه، یک پروژه عمرانی را مورد ارزیابی و بررسی قرار میدهیم. سدها اثرات زیست محیطی زیادی علاوه بر فواید خویش بر محیط زیست دارند که بطور نمونه ساخت سد، رژیم هیدرولیکی پایین دست رودخانه را تغییر داده و باعث شده که رودخانه کانالیزه شده و جریان آب تماماً بوسیله یک سلسله سد و آب بند کنترل شود که کانالیزه شدن رودخانه سبب کاهش طول آن می گردد. یک تأثیر بزگ زیست محیطی دیگر این است که بدلیل ترسیب لای در پشت سد، آب بدون لای از سد سرریز شده و در نتیجه باعث فرسایش و پایین رفتن بستر رودخانه پایین دست سد می گردد. در ضمن از آنجایی که لای، فاقد نیتروژن کافی است در نتیجه موجب کاهش حاصلخیزی خاک گشته و باعث کاهش محصولات کشاورزی می شود.

٨ ارزیابی سدها -١

ارزیابی یک سد، گزینههای زیر را شامل می شود:

١- زمین شناسی محل سد و مخزن

٢- مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اکولوژیکی، فنی، مهندسی و تکنولوژیکی

٣- مسیرهای انتقال

4- ملاحظات ایمنی

5- هزینه

6- نظرات کارفما و مردم، مشاوره های فنی و اجتماعی، قابلیتهای ایجاد شده در منطقه سدها را به روشهای مختلف ارزیابی

می کنند که آن روشها عبارتند از:

(Leopold Matrices) ١- روش استفاده از ماتریس لئوپولد

(Environmental Evaluation) ٢- روش صورت ریز سنجش، همطرازی

٨ اقدامات اصلاحی و کاهش اثرات سوء سدها - ٢

١- آبخیز داری و بهبود شرایط و وضعیت حوزههای آبخیز برای کاهش میزان رسوبات.

٢- برآورد حجم مرده مورد نیاز جهت نگهداری رسوب، تخلیه و لایروبی آنها.

٣- تخلیه رسوبات توسط دریاچههای زیرین.

4- حفاظت سواحل، پایههای پل ها و سازه ها و مناطقی که در معرض فرسایش قرار می گیرند.

5- جبران کاهش مواد مغذی در پایین دست سد از طریق افزودن کودهای ازت دار.

6- هوادهی لایههای آب در ذخیره گاهها و مخازن دریاچه سد از طریق تزریق هوا به اعماق مخازن، برای پیشگیری از بروز

فرآیندهای بیهوازی.

٧ ت-غ ییر زمان بندی آبگیری در هنگام لایه بندی حرارتی.

٨- کنترل و تغییر مسیر فاضلابهای ورودی به مخزن سد و دریاچه و تصفیه آنها قبل از تخلیه.

٩- پیشبینی و احداث زهکشیهای مناسب در اراضی زراعی و هدایت زه آبها به پایین دست.

١٠ - پاکسازی دریاچه سد از مواد آلی تجزیه پذیر.

١١ - احداث و راهبری استخر گرمایشی در پایین دست سد برای افزایش دمای آب و رساندن آن به حد مطلوب.

١٢ - پوشش سطح کانالها و تخلیه متناوب آنها برای جلوگیری از تخمگذاری حشرات.

١٣ - کاشت گیاهان سمی برای حذف و کاهش جمعیت کرمهای ناقل بیماری.

١4 - کاشت نهال و ایجاد پارکهای جنگلی در بالادست سد.

١5 - قطع علفهای هرز و گیاهان پای در آب و استفاده از ماهیان علفزار.

١6 - کنترل زمان ماند آب در مخزن سد با اقدامات بهرهبرداری مناسب.

١٧ - جلوگیری از تخلیه فاضلابها به رودخانههای ورودی به مخزن.

١٨ - اجرای اقدامات حفاظتی برای پایداری شیبها، نظیر تراس بندی و کاشت گیاه بر روی آنها، ایجاد دیواره سنگ چین و مهار

تودههای سنگ.

١٩ - کنترل و حفاظت کنارههای ساحلی مخزن با کاشت گیاهان، سنگ چین و یا گابیون بندی تراس بندی و کاهش شیب.

٢٠ - احداث راههای عبور ماهی در زیر پلها و سدها برای ادامه مهاجرت ماهیان به مناطق تخم ریزی و ایجاد آسانسورهای

حمل ماهیها از پایین دست به پشت سد.

٢١ - جلب مشارکت عمومی در چگونگی اجرای طرح

٩- نتیجهگیری

پروژه های عمرانی که در داخل و حومه شهرها و نیز در مناطق کوهستانی و دشتها که از نظر پوشش گیاهی و جانوری دارای ارزش زیست محیطی هستند دارای خطرات بالقوه و بالفعلی هستند که برای مقابله با آن یا باید احداث پروژههای عمرانی را متوقف کرد که این خود امری محال است بخصوص در کشوری در حال توسعه مثل ایران و یا اینکه قبل از احداث پروژههای عمرانی با دست زدن به یک سری ارزیابیهای زیست محیطی، اثرات سوء آن پروژه را بر محیط زیست بررسی کرده و حتی الامکان نقاطی را برای احداث پروژه انتخاب کرد که کمترین خطر را برای محیط زیست و بیشترین کاربرد را از لحاظ علمی و تکنولوژی داشته باشد. بطور مثال در هنگام طرح یک راه اگر عوامل اکولوژ یکی جانوران و گیاهان مورد توجه قرار نگیرد چه بسا ساخت این راه بزرگترین ضربه را به محیط زیست منطقه بزند که بالتبع اثرات آن در دراز مدت گریبانگیر حیات انسان می شود. و یا نداشتن یک سیستم پیشرفته آب و فاضلاب در یک کلان شهر موجب شیوع بیماریهای گوناگون حتی در قرن حاضر می شودو همینطور فرودگاهها که می توانند بزرگترین آلوده کننده صوتی در داخل یک شهر باشند. بطور مثال اگر در اطراف منازل فرودگاه مهرآباد تهران برای چند روز زندگی کنید این مسأله مهم بیشتر روشن می شود و همینطور سدهایی که بدون ارزیابی منطقه هدف ساخته می شوند با زیر آب بردن مناطق وسیعی از حوزه رودخانه، موجب نابودی گونههای مختلف گیاهی و جانوری که حیاتشان به یکدیگر وابسته است، می شوند و یا نابودی جنگلها در شمال کشور به منظور ساخت و ساز موجب بروز سیل و ببار آوردن میلیاردها تومان خسارت جانی و مالی شده است و این تنها به این دلیل که جنلگها و مراتع، میزان نفوذ آب را به داخل زمین شدت بخشیده و از وقوع سیل جلوگیری به عمل میآورند. و اینجاست که لزوم ارزیابی زیست محیطی قبل از اجرای پروژههای عمرانی اهمیت مییابد.

١٠ - منابع و مأخذ

. - دکتر با ن. م. ادینگتون و دکتر م. آن. ادی نگتون – ترجمه دکتر اسماعیل کهرم ١٣6٧

١٣٧ - مقدمهای بر ارزیابی اثرات زیست محیطی- انتشارات سازمان - دکتر سید محمود شریعت- دکتر سید مسعود منوری -5

حفاظت محیط زیست.

- نوید سعیدی رضوانی - معاونت هماهنگی امور عمرانی دفتر برنامه ریزی عمرانی- مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری - سلسله

مقالات برنامه ریزی شهری ٣ - نگاهی به روشهای کاهش آلودگی در بزرگراهها.

١٣٧ - حمایت کیفری از محیط زیست- انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست. - میر عظیم قوام -5

- هنریک مجنونیان – ١٣٧٨ - حفاظت رودخانهها – انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.

١٣٨ - راهنمای ارزیابی اثرات زیست محیطی سدها- انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست. - دک تر مسعود منوری -٠

١٣6 - مقدمهای بر آلودگی هوا، انتشارات گلدشت. - ناصر محرم نژاد -٣

- سازمان محیط زیست مالزی- ترجمه پرستو میراب زاده، راهنمای ارزیابی پیامدهای زیست محیطی توسعه- انتشارات سازمان

حفاظت محیط زیست.

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – جلد هشتم- شماره سوم – پاییز ٧5

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – جلد نهم- شماره اول- بهار ٧6

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – شماره ٢٧ - سال ٧٨

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – شماره ٣6 - سال ١٣٨٠

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – جلد نهم- شماره ٢- تابستان ٧6

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – جلد نهم – شماره ٣ – پاییز ٧6

. ١٣٧ ٩- - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – شماره ٣١

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – شماره ٢6 - بهار ١٣٧٨

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – جلد هشتم- شماره اول – بهار ١٣٧5

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – جلد ششم- شماره سوم – تابستان ٧٣

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – جلد ششم- شماره اول- بهار ٧٣

. - فصل نامه علمی سازمان محیط زیست ایران – جلد هفتم- شماره دوم- تابستان ٧4

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – شماره ٣٣ - تابستان ١٣٧٩

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – جلد نهم- شماره اول- بهار ١٣٧٢

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – شماره ٣٢ - سا ل ١٣٧٩

. - فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – شماره ١6 - زمستان ٧٠

- فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران – جلد هشتم- شماره 4- زمستان – ویژه نامه جمعیت.

موضوعات مرتبط: عمران-محیط زیست